داستان تکامل جوامع قبیله‌ای و سنتی در شرایطی عجیب و غریب در گردش است، به‌ویژه از زمانی که دولت های ملی شکل گرفته اند. جوامع سنتی جهان در حال حاضر برای بقای خود در حال مبارزه هستند. زبان، تاریخ، فرهنگ، سنت‌ها، ارزش‌ها و بسیاری دیگر از عناصر هویتی هستند که با پرسش بنیادی هستی خود درگیر اند. جامعه پشتون چون هنوز با سنت شفاهی پیوند خورده است و فرهنگ نوشتن و خواندن تازه رونق یافته است، اما ترویج خواندن و نوشتن در زبان پشتو هنوز هم در همان نقطه‌ای قرار دارد که سال‌ها پیش بوده است. بسیاری از جوانان تحصیل‌کرده پشتون، امروز هم از لطایف و رموز زبان خود همچنان ناآگاه و بی‌خبرند، چنان‌که در دوران استعمار بودند.
آکادمی پشتو کویته در سال ۱۹۷۱ شاید با همین نیت تأسیس شد که نسل نو را در رفع عطش زبان و ادبیات خود یاری رساند. آکادمی که در آغاز بیشتر جنبه‌ای نمادین داشت، به‌تدریج به کاروانی فرهنگی تبدیل شد. مرحومان سلطان صابر، قدوس درانی، عابد شاه عابد، ابوالخیر زلاند، آغا محمد کاسی، فاروق شاه سمایل‌زی، سعید گوهر و دیگر اعضا، لحظات گرانبهای زندگی خود را وقف رشد و زیبایی این آکادمی کردند. تحول انقلابی در تاریخ اکادمی پشتو زمانی رخ داد که سید خیر محمد عارف از لورالایی به کویته منتقل شد. تلاش‌های خیر محمد عارف در لورالایی برای ترویج زبان و ادبیات پشتو، نسلی آگاه و مرتبط با علم و ادب پرورش داد که اکنون در ادبیات معاصر پشتو نقش بسزایی ایفا می‌کنند. سید خیر محمد عارف، خلیل باور و دیگر همکاران ایشان برای نخستین بار آکادمی را به سطحی رساندند که در آن سمینارهای بین‌المللی در مورد زبان و ادبیات پشتو، نشریه‌ای فصلنامه، مراکز سوادآموزی در سطح شهرستان ها، و برنامه‌های پیوسته دانش افزائی درباره زبان و فرهنگ پشتو برگزار می‌شد. در همین دوران زرین، پیوندی میان اکادمی و عموم مردم برقرار شد. مردم شروع به حضور در آکادمی کردند، در کتابخانه مطالعه نمودند و در کنار آن، به تمرین جست‌وجوی پاسخ‌های خود در زمینه‌های مختلف در فضای اکادمی پرداختند.
اما این سبک و روش آکادمی نیز منتقدان فراوانی داشت، و تا اندازه‌ای نیز در این انتقادات حقیقتی نهفته است، چرا که به‌جای افزایش، شمار اعضای آن رو به کاهش گذاشت و تنها چند تن از سالخوردگان اعضای فعال آن باقی ماندند. در ماه مارس سال 2024، حکم دادگاه عالی صادر شد که همزمان امیدهایی را برانگیخت و نگرانی‌هایی نیز ایجاد کرد. اعضای کنونی آکادمی در برابر این تغییر، دچار اختلاف شدید شدند. البته در مجلس عمومی، برخی معیارها و تعداد اعضا به چالش کشیده شد و برای رسیدگی بیشتر، پرونده به دیوان عالی (سپریم‌کورت) ارجاع داده شد، اما در آنجا به شکایات رسیدگی نشد.
در این میان، نویسندگان و فرهنگیانی که سال‌ها در انتظار تغییر بودند و از حکم دادگاه خشنود به نظر می‌رسیدند، کارزار منظمی را در شبکه‌های اجتماعی علیه بنیان‌گذاران، رئیس، دبیرکل و دیگر اعضای اجرایی آکادمی پشتو به راه انداختند. طوفانی از بی‌احترامی و هتک حرمت برپا شد. کسانی که با صداقت و ازخودگذشتگی سال‌های عمر خود را به‌صورت داوطلبانه صرف رشد این آکادمی کرده بودند، مورد بی‌مهری و توهین قرار گرفتند. کویته، که زمانی به‌عنوان یکی از مراکز ادبیات پشتو شناخته می‌شد، با واکنش‌هایی از پشاور، کابل، قندهار و ننگرهار مواجه شد و اهل ادب با تأسف گوش‌های خود را گرفتند.
این حرکت یک‌سویه، تنها به سخن و نوشتار محدود نماند. یکی از سرکردگان این جنبش، در ماه ژوئیه سال 2024، خود را به‌صورت یک‌جانبه دبیرکل آکادمی پشتو اعلام کرد. همانند نزاع‌های قبیله‌ای میان سدوزی‌ها و بارکزایی‌ها در دوران سلطنت درانی، بازی تاج و تخت آغاز شد. دبیرکل تازه‌وارد و خودخوانده، بی درنگ، فرمان عضویت ۶۸ نفر را صادر کرد؛ بی‌آن‌که به توانایی‌های ادبی، سابقه فعالیت یا شخصیت ایشان توجهی شود. شنیده می‌شود که فهرست دیگری نیز در راه است که در آن، چهل عضو دیگر به جمع اعضای اکادمی افزوده خواهند شد
این اقدام انقلابی، حاکمیت و اداره آکادمی را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار داده است. بنیان‌گذاران و اعضای سالخوردۀ آن به‌طور فزاینده‌ای در معرض تمسخر و توهین در رسانه‌ها قرار گرفته‌اند و از یک سال به این سو حتی از عبور از نزدیکی ساختمان آکادمی نیز پرهیز می‌کنند. به نظر می‌رسد که دیر یا زود، آنان مجبور به کناره‌گیری از عضویت بنیادی آکادمی خواهند شد.
بی‌تردید، آکادمی نیازمند اعضای جدیدی است. افرادی که با پژوهش در زبان و ادبیات آشنا باشند، کسانی که در زمینه تحقیق یا آفرینش ادبی پشتو دستاوردی داشته باشند، یا آنانی که در مواجهه با چالش‌های امروز بتوانند سفر علمی و ادبی اکادمی را به افق‌های تازه‌ای رهنمون شوند. اما متأسفانه در میان اعضای جدید، افرادی نیز دیده می‌شوند که حتی با نوشتن و خواندن پشتو بیگانه‌اند. اگر کسی بخواهد نمونه‌ای آشکار از جناح‌بندی و گروه‌گرایی ببیند، کافی‌ست نگاهی گذرا به فهرست جدید اعضای آکادمی بیندازد.
من شخصاً در آغاز از حکم دادگاه بسیار خرسند بودم، اما از این بُعد ماجرا بی‌خبر بودم. سال‌ها پیش این امید وجود داشت که از دل این آکادمی جوانه‌های تازه‌ای بروید، و در ژوب، لورالایی، چمن، سبی، و پشین آکادمی های مستقلی برای پشتو تأسیس شود. اما در حال حاضر، تحت لوای احکام قضایی، آکادمی در وضعیتی از بی‌نظمی و هرج‌ومرج به سر می‌برد.
اصلاحات ضروری‌اند. نهادها همیشه نیازمند اصلاح‌اند، اما انقلابی‌گری با نیت سلطه، می‌تواند یک نهاد را به خاموشی کامل بکشاند. بی‌نظمی و افراط، ممکن است آکادمی را از مسیر تکامل و رسیدن به اهداف والای خود منحرف کند.
مقاله نویس: لقمان لایق
منبع: پشتو اکیڈمی کوئٹہ ارتقا اور تنزل کے دو راہے پر - تجزیات آن لائن
نظر شما